|
Ergenlik k�zlarda erkeklerden 1,5-2 y�l erken ba�lar. Ba�lang�c� etkileyen fakt�rler ba�l�ca genetik (%50-75), beslenme, ya�an�lan iklim ve aktivitedir. Bu fakt�rlerin etkisi ile kemik ya�� k�zlarda 10, erkeklerde 11 ya�a ula��rsa ve yeterli kiloya sahipse beynin hipotalamus b�lgesine sinyaller gider.
Oradan hipofize, hipofizden de gonadlara (yumurtal�k ve testis) uyar� gider. Kurulan bu uyar� ba�lant�s�na H-H-G aks� denir. H-H-G aks� anne karn�nda aktiftir, do�umdan sonra bir s�re daha aktif kal�r.
K�z bebeklerdeki ge�ici meme b�y�mesinin nedeni budur. �ocukluk d�neminde bask�l� olan aks ergenlik ya��nda tekrar aktifle�erek ergenli�i ba�lat�r.Bu d�nemde meydana gelen genital ve koltuk alt� k�llanmas�, cilt ya�lanmas�,akne, ter kokusu ise adrenal bezin androjen hormon yap�m�n� art�rmas� sonucu olu�ur.
K�zlarda ilk ergenlik bulgusu meme b�lgesindeki pembe b�genin alt�nda nohut b�y�kl���ndeki a�r�l� �i�lik �eklinde kendini belli eden meme b�y�mesidir (telar�). Bundan 3-6 ay sonra genital b�gede t�ylenme ba�lar(pubar�), b�y�me h�zlan�r. Yakla��k bir y�l sonra en h�zl� b�y�me, iki y�l sonra ilk adet kanamas� (menar�) olur. Toplamda 2-3 y�lda eri�kin boya ula��l�r ve ovulasyon (yumurtlama) ba�ar.
Erkeklerde ilk ergenlik bulgusu testislerin b�y�mesidir. 6 ay kadar sonra genital t�ylenme ba�lar. Yakla��k iki y�l sonra seste �atlama , h�zl� uzama, sonraki y�llarda sakal ��kmaya ve eri�kin v�cut yap�s� �ekillenmeye ba�lar. Toplamda 4-5 y�lda ergenlik geli�imi tamamlan�r ve spermatogenez ba�layarak fertilite kazan�l�r.
Ergenlik ba�lad��� zaman �ocuklar eri�kin boylar�n�n %80-85’ine ula�m�� durumdad�rlar. K�z �ocuklar� menar� olduklar�nda eri�kin boylar�n�n yakla��k %97’sini kazanm��lard�r. Ergenlik s�resince toplam olarak k�zlar 16-25cm, erkekler ise 20-28 cm uzarlar, epifiz denilen uzama pla��n�n kapanmas� ile son boya ula��lm�� olur.
Normal ergenlik ba�lama ya�� k�zlarda 9-11 (8-13) ya�, erkeklerde 10-12 (9-14) ya�t�r. K�zlarda 8, erkeklerde 9 ya��ndan �nce ba�layan ergenli�e erken ergenlik denir. Erken ergenlik normal ergenlik yollar�n� takip ederek (H-H-G aks�n�n aktivitesi) geli�iyorsa santral ya da ger�ek erken ergenlik denir.
Ger�ek erken ergenli�i olan k�zlar�n b�y�k k�sm�nda neden saptanamaz (idiopatik), erkek �ocuklar�n b�y�k k�sm�nda, k�zlar�n da az bir k�sm�nda hipotalamus ya da hipofizi etkileyen beyinle ilgili bir sorun s�z konusudur. �rne�in t�m�r,enfeksiyon,travma, do�u�tan yap� bozuklu�u. Bazen H-H-G aks� aktifle�medi�i halde ba�ka nedenlerle gonadlar�n aktifle�ti�i hastal�klar veya premat�r telar� ya da premat�r pubar� denilen, ilerlemeyen masum ergenlik bulgular� g�r�lebilir. Tedavi yakla��mlar� farkl� oldu�u i�in ay�c� tan�lar�n�n yap�lmas� gerekir.
Normal Ergenli�in Giderek Erken Ya�a Kayd��� Olgusu Ne Kadar Ger�ektir?
Gerek �lkemizde gerekse d�nyada medya ve doktorlar aras�nda ergenlik ba�lang�c�n�n erken ya�a kayd��� konusunda tart��ma ve endi�e s�z konusudur. Geli�mi� �lkelerin verileri biraraya getirildi�inde g�r�lm��t�r ki, 19. y�zy�l ortalar�ndan 1960’l� y�llara kadar menar� ya�� 3 y�l kadar erkene gelmi� ve ABD ile G�ney Avrupa’da 12’li, Kuzey Avrupa’da 13’l� ya�lara gelmi�tir.
Bu h�zl� erken ya�a gelmenin nedeni sosyoekonomik durumun y�kselmesi ile a��klanmaktad�r. Son 30-40 y�l de�erlendirildi�inde ise, bu s�rede telar��n bir y�l kadar erken ya�a kayd���, ancak menar��n 0,2- 0,5 y�l kadar erken oldu�u belirlenmi�tir.
Kuzey Avrupa �lkelerinde ise �nemli bir de�i�iklik olmad��� g�r�lm��t�r. Meme geli�iminin erken ba�lay�p ergenli�in tamamlanma s�resinin uzamas� telar�� ba�latan �evre fakt�rleri olabilece�i konusunu g�ndeme getirmi�tir. Erkek �ocuklarda yap�lan ara�t�rma say�s� yeterli g�r�lmese de ,ergenlik ya��nda �nemli bir erkene kayma olmad��� kabul edilmektedir. T�rk k�z �ocuklar� ile ilgili ara�t�rmalar genelde �stanbul ile s�n�rl�d�r. Genel bir de�erlendirme yap�ld���nda 1975’den beri menar� ya��nda �nemli bir de�i�iklik olmam��t�r.
�evresel fakt�rler incelendi�inde obezite, endokrin sistemi etkileyen kimyasal maddeler ve stres �n plana ��km��lard�r. Ya� dokusundan salg�lanan leptin hormonu hipotalamus i�in uyar�c�d�r. Ya� dokusunda androjenik hormonlar �strojene d�n��ebilirler. Fazla beslendi�i i�in geli�mesi ileri olan obez �ocukta ya� dokusunun bu hormonal aktiviteleri de eklenirse, obezitenin ergenlik zamanlamas�nda �nemli bir etkiye sahip olabilece�i a��kt�r. Ancak, d�nyada obezitenin artu� h�z� oran�nda ergenlik zamanlamas�nda de�i�iklik yoktur. Bu nedenle ba�ka fakt�rlerin etkisi de olmal�d�r.
Son y�llarda en �ok �zerinde durulan fakt�rler endokrin bozucular denilen, hormonal dengeyi bozan do�al ya da sentetik kimyasal maddelerdir. Bisfenol A (BPA), fitalatlar, DDT, PCB, Dioxinler, fito�strojenler en �ok �zerinde durulan endokrin bozuculard�r. BPA plastik yap�m�nda kullan�l�r.
Biberonlarda, konserve kutusu i� y�zlerinde, g�da-s�t kaplar�nda, su �s�t�c�lar�nda bulunur. Y�ksek �s�, asit ve baz ile temasta a���a ��kar. Hayvan deneylerinde di�ilerde erken ergenlik bulgular�, erkeklerde �reme sisteminde olumsuz etkileri saptanm��t�r. Kanada, ABD’nin baz� eyaletlerinde kullan�m� k�s�tlanm��, etiketlere BPA i�eri�ini belirtme zorunlu�u getirilmi�tir. Avrupa Birli�i 1 haziran 2011’de itibaren BPA i�eren biberon sat���n� yasaklad�, T�rkiye’de de Sa�l�k Bakanl���’nca bu konuda inceleme ba�lat�ld��� bas�nda yer ald�.
Fitalatlar plastik maddelerin esneklikli�ini sa�lamak i�in kullan�l�r. Oyuncaklar, kozmetikler, g�da ambalajlar� ve t�bb� malzemelerde bulunur. �strojenik, antiandrojenik ve endokrin d��� baz� etkileri saptanm��t�r. Avrupa Birli�i �lkelerinde 2005 y�l�ndan itibaren oyuncaklara fitalat ve t�revlerinin konulmas� yasaklanm��t�r. DDT geli�mi� �lkelerde kullan�m� yasaklanm�� bir tar�m ilac�d�r. Metabolitleri �strojenik etkilidir. Do�ada uzun s�re kal�r, g�da zincirlerinde birikir. PCB boya sanayisinde kullan�l�r, dioxinler ba�ta PVC olmak �zere at�klar�n yak�lmas�nda a���a ��kan endokrin bozuculard�r.
Tar�m �r�nleri ve hayvan yeti�tirilmesinde kullan�lan hormonlar�n g�dalardaki miktar� �ok d���k oldu�u i�in laboratuvarda tesbiti g��t�r. Ya� dokusunda birikirler, obezler ve �ok fazla t�ketenlerde birikim yaparlar. Kontrols�z kullan�m� �nlemek i�in Tar�m Bakanl���n�n ba��ms�z denetim birimleri olu�turmas� gerekir. Fito�strojenler zay�f etkili bitkisel �strojenlerdir.
K�sa s�rede yo�un olarak al�n�rlarsa etkili telar� ve obeziteye neden olabilirler. Ergenlik zamanlamas�na etkili oldu�u d���n�lm�yor. En yo�un fito�strojen i�eren bitkiler soya unu ve s�t�d�r. Kronik stres (g��ler, evlatl�k verilme,huzursuz aile, k�t� baba-k�z ili�kisi, ruh hastas� anne, d���k sosyoekonomik d�zey ailelerde �vey baba vb.) k�z �ocuklar�nda menar�� erkene alabilmektedir. G�rsel uyaranlar�n ergenlik zamanlamas�na direkt etkisi g�sterilememi�tir.
Amerikan Hastanesi
Pediatrik Endokrinoloji Uzman�
Dr. Nihal Memio�lu
9.8.2011 0 - 9568
|